نوروز در شبه قاره - هند و پاک
معصومه محمود. دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد
modares.qu@gmail.com
اگر از روزنة تاریخ، نگاهی به دربار سلاطین شبه قاره بیفکنیم، نوروز را با همان شور و شکوه دربار پادشاهان ایران زمین می یابیم، ریشه های تاریخیِ این جشن باستانی چنان عمیق و مستحکم است که تاکنون میان بسیاری از اقوام شبه قاره با آیین های خاص برپا می شود. نوروز به عنوان جشنی که از طبیعت برخاسته در هندوستان به عنوان یکی از قدیمی ترین تمدن های جهان که با ایران مشترکات فرهنگی و تاریخی زیادی دارد، قرن‌ها در شبه قاره، اهمیت بسزایی داشته و در زمان حال نیز با شکوه خاصی برگزار می شود. این جشن باستانی از ایران وارد شبه قاره شده و در این سرزمین با فرهنگ‌های متفاوتی در آمیخته است، به تناسب شرایط آب و هوایی و همچنین مشترکات قومی که اهالی ایالت شمالی پاکستان و هند یعنی منطقة کشمیر با ایران دارند، نوروز در این خطة سرسبز که ایران صغیر خوانده می شود، از اهمیتی بیش از سایر مناطق شبه قاره برخوردار است. امروزه جشن شکوفایی طبیعت با نامِ «بسنتی» در سرتاسر شبه قاره با مرکزیت شهر لاهور با شور و شعف خاصی برگزار می شود. زرتشتیان شبه قاره(که به پارسیان مشهورند)، همچنین مسلمانانِ این خطه، نوروز را طبق عقاید مذهبی و دینی شان، رنگ و بویی معنوی داده با مراسم با شکوهی جشن می گیرند. در این نوشتار با نگاهی به دربار سلاطینِ هند در قدیم، و ایالت هایی از شبه قاره پاک و هند در دورة کنونی، کنکاشی در جشن های نوروز خواهیم داشت.
تاریخچة برگزاری جشن های نوروز در شبه قاره
در طول سلطنت حاکمان اسلامی در این سرزمین، نوروز به عنوان جشنی ملی برگزار می شد. جلال الدین محمد اکبر(1605-1542 م) نقش مهمی در اشاعه فرهنگ ایرانی در سرزمین هند داشت. او در سال 992 هجری تقویم اسلامی را منسوخ و تقویم خورشیدی ایرانیان را به جای آن رواج داد. (اکبرنامه جلد 2: 13) جشن های نوروز در سلطنت 18 ساله جهانگیر، پسر اکبر شاه هر سال از ابتدای فروردین تا هجده روز ادامه داشت و روز نوزدهم با برگزاری “جشن شرف” پایان می یافت. روز پیش از شروع جشن و آخرین روز جشن نیز به تبادل هدایا و پرداخت صدقه و اهدای نوروزانه اختصاص داشت. نورجهان، ملکه ایرانیِ این دربار، از منجمین می خواسته که رنگ مربوط به سال را به او بگویند تا دیوارها، پرده ها، فرش ها، لباس کنیزها را به همان رنگ تغییر دهد. مؤسس سلسله گورکانیان هند در منزلت نوروز چنین می سراید:
نوروز و نوبهاری و دلدادگی خوش است / بابر به عیش کوش که عالم دوباره نیست
به گواهی آثار مورخین نامدار چون ابوالفضل علامی صاحب اکبرنامه و آئین اکبری و ملا عبدالقادر بدایونی صاحب منتخب التواریخ، جشن نوروز در دربار سلاطین مغول کمال اهمیت را داشت و با نهایت علاقه و شکوه زاید الوصفی برگزار می‌شد، شب‌ها فانوس‌های رنگی می‌آراستند و بندگان هر روز و شب تشریف فرموده و نغمه‌های فارسی و هندی می‌خواندند. بازار شهر فتحپور و آگرا را آذین بندی می‌کردند و خلایق از اطراف و جوانب برای تفریح و شادمانی و تماشا می‌شتافتند.
نوروز در میان پارسیان هند
از زمان غزنویان به این سو، جشن‌های ایرانی به ویژه نوروز میان مردم شبه قاره هند به خصوص در دربارها رایج شد و این رواج در دوران تیموریان و دیگر سلسله‌های ترک به اوج رسید. یکی از عواملی که به این رواج و شیوع کمک بسیار سازنده‌ای کرد، وجود زرتشتیان مهاجر به هند بود. امروزه جشن های نوروز مصادف با ۲۱ و گاهی ۲۲ مارس است، زرتشتیان شبه قاره که بیشتر در غرب هندوستان و جنوب پاکستان ساکن اند، روز نوروز از صبح خانه را تمیز و خوشبو می کنند. همچنین خانه با تزییناتی از آرد برنج به شکل پروانه تزیین داده می شود. تزییناتی هم با گچ سفید در ورودی خانه پارسی ها کشیده می شود، آنان باور دارند با این کار فرشته های نگهبان را به داخل خانه و آتشدان هدایت می کنند. گل هایی از جمله رز، گل همیشه بهاری یا برگ درخت 'آشوکا' نیز برای تزیین خانه استفاده می شود. در روز عید صبحانه سنتی متشکل از راوو فرنی است و سو رشته های شیرینی که با پودینگ و کشمش و بادام پخته می شود، می خورند. بعد از مراسم سفره هفت سین، پارسیان به آتشکده می روند تا مناسک مذهبی نوروز را انجام دهند. سپس خویشاوندان و دوستان دور هم جمع شده جشن می گیرند.
نوروز در شهر لکهنو-هند
لکنهو یکی از مراکز مهم شیعیان هندوستان به شمار می‌رود و جوش و خروش زاید الوصفی در میان شیعیان آن دیار در نوروز به چشم می‌خورد، به طوری که جشن نوروز را بایستی از اعیاد بزرگ دینی آنان قلمداد کرد. علاوه بر اعمال و مناجات مذهبی اهالی لکنهو در روزهای نوروز ابتکار به خرج داده و آب رنگارنگ را به وسیله تلمبه‌های کوچک روی لباس‌های یکدیگر می‌پاشند و نوروز را به رنگ ها آرایش می کنند.
نوروز در کشمیر
روز نوروز برای مردم کشمیر، روز ویژه ای است که بیشتر با دعاهای و مراسم خاص مذهبی و دورهمی های خویشاوندان همراه است و با مراسم ویژه ای برپا می شود. قداست نوروز برای مسلمانان این خطه به این دلیل است که بر اساس اسناد اسلامی، اتفاق های بسیاری در تاریخ پیامبران در این روز افتاده است؛ آفرینش جهان و خلقت آدم در نوروز انجام شده، کشتی نوح در کوه جودی آرام گرفته، پیامبر اسلام کعبه را از بت ها پاک کرده و مهمتر از همه اینکه واقعه غدیر خم با نوروز مصادف بوده است، به این دلیل برخی نوروز را روزه می گیرند و در نیایش مخصوص این روز به نماز و دعا می پردازند. مسلمانان شبه قاره به استقبال نوروز، محل زندگی خود را چراغانی کرده قصیده خوانی می کنند و به اطعام و مهمانی میپردازند. عید نوروز در بین مسلمانان شبه قاره بیشتر جنبه دینی و مذهبی به خود گرفته و توأم با نیایش و عبادت است چرا که آنان معتقدند دعاهای نوروزی برآورده و مستجابند. برخی آیین های باستانی مانند چهارشنبه سوری، خانه تکانی و سیزده بدر در این خطه رواج ندارند.
نوروز در منطقة گلگت-شمال پاکستان
گلگت که یکی از پنج ایالت کشمیرِ قدیم بوده و امروزه در شمال پاکستان به صورت خطه ای سرسبز و زیبا چشم نوازی می کند زمستان های پر برف و طولانی دارد که ساکنان آن دیار، مدت ها آمدن بهار را به انتظار می نشینند و جشن های زیبایی به یمن آمدن بهار برپا میکنند. جشن گلها (به زبان محلی قولاپ) که روز قبل از عید نوروز به کوه و دشت رفته اولین گلهای بهاری شکفته شده را می چینند و دسته گلهای رنگارنگِ صحرایی را تقدیم به آرامگاه رفتگان آرمیده در خاک می کنند و با کلوچه های مخصوصی برای خیرات بر سرِ مزار عزیزانشان گردِ هم می آیند. وزیر محمد اشرف خان در آغاز اثر خود به نام «ارمغان گلگت» می‌نویسد که در منطقة گلکت در شمال پاکستان برگزاری جشن نوروز همراه با برنامه‌های آتش‌بازی، تیراندازی و چوگان است. برگزاری مسابقه چوگان از پرطرفدارترین برنامه‌های ایام نوروز در این خطه است. در نوروز کوچکترها با پوشیدن لباس نو به دیدن بزرگان فامیل رفته و از آنها عیدی می‌گیرند. پخت انواع شیرینی محلی در کنار رنگ آمیزی تخم مرغ از دیکر آداب و رسوم نوروز است. علاوه بر ترتیب یافتن محافل شعرخوانی، ضیافت‌هایی نیز به مناسبت جشن نوروز در منازل صورت می‌گیرد و سفره ها با کلوچه هایی با اشکال خاص (با نام محلی هَلدِن) و پلو گوشت یا مرغ(بریانی) و چهپ شورو(پیراشکی مخصوص این منطقه) تزیین می‌شوند.
نوروز در ایالت سند (کراچی-پاکستان)
اعتقاد عموم مردم بر این است که در لحظه تحویل خورشید به برج حمل (اولین برج از بروج دوازده گانه در علم نجوم و لحظة سال تحویل در ایران)، درِ اجابت دعا گشوده شده و مرادها برآورده می‌شود به همین دلیل در تعدادی از خانواده‌ها مرسوم است که تمام افراد فامیل دور هم جمع می‌شوند، در وسطشان کاسه‌ای پر از آب روی سینی بزرگ قرار می‌گیرد، درون کاسة آب، گل می گذارند و بر این باورند که در لحظه ورود آفتاب به برج حمل، وزشِ باد صبا و نسیم بهشتی، همزمان با زنده کردن زمین مردة زمستان زده، گل های داخل کاسة آب را به گردش و چرخش در می آورد. در این لحظه، بزرگِ خانواده ادعیه تحویل سال را به زبان جاری می‌سازد و سایرین نیز در خواندن این دعاها از او پیروی میکنند. این عمل ۳۶۵ بار تکرار می‌شود، سپس بزرگِ خاندان درود گویان آب کاسه را به وسیله انگشتان دست بر روی همه افراد موجود می‌پاشد و این تشریفات سرچشمه یمن و سعادت محسوب می‌شود. سالنامه ای به نام «جنتری» به چاپ می رسد که در صفحات نخست لحظة تحویل، ادعیه نوروز و رنگ سال نوشته شده است، زنان تلاش می کنند لباس های نو به رنگ سال بپوشند و آن را خوش یمن می شمارند.
نوروز در لاهور-پاکستان
در روزگاران کهن در لاهور جشن‌های سده و مهرگان از طرف سلاطین غزنوی که در این خطه حکومت داشتند و جشن‌های آب پاشان و نوروز با اهتمام فراوان و عظمت خاصی برگزار می‌شد، امروزه نیز در ایالت پنجاب مردم با جشن بادبادک‌ها(بسنتی) به استقبال بهار می‌روند. در اوایل فصل رویش گیاهان و زنده شدن طبیعت، در شبه قاره جشن «بسنت» برگزار می‌شود که در واقع مساوی با جشن بهار و نوروز هست. مرکز اصلی برگزاری این جشن، لاهور پایتخت فرهنگی پاکستان است. در این روز آسمان شهر از پرواز و رقص بادبادک های رنگارنگ مالامال می شود، کودک و پیر و جوان سرشار از شوق و نشاط بر روی پشت بام ها به مسابقه بادبادک ها مشغول اند. اینان نوروز را «عالم افروز» می نامند چرا که با ورودش جهان را درخشان و پرنشاط می کند. مردم در نوروز برای یکدیگر کارت تبریک الوان مزین به گل و بلبل می‌فرستند.
نوروز در پیشاور-پاکستان
کلوچه نوروزی در بین مردم پیشاور نیز محبوبیتی خاص دارد و همه به آن علاقه دارند. مردان و زنان وکودکان در آن نواحی از خانه بیرون می‌آیند و مدتی در باغ‌ها و چمن‌زارها گردش میکنند و با پای برهنه برسبزه و چمن نو رستة بهاری قدم می زنند تا سبب روشنی چشمان و سرورِ دلهایشان شود و بدین ترتیب تمام روز را با خوشحالی و شادکامی به سر می‌برند.
نوروز در پاراچنار-پاکستان
در ناحیه پاراچنار زنان با تفنگ از خانه بیرون می‌روند و در مرغزارها و لب رودخانه‌ها به شکار می بردازند و مردها نیز درجاهای وسیع به بازی‌های محلی مشغول می شوند، برخی پرچم‌های بلند رنگارنگ به دست گرفته، در مـیدانی وسیع گرد هم می‌آیند و به پایکوبی میپردازند و تمام روز را تا عصر به همین صورت می‌گذرانند و به یـکدیگر تـبریک می‌گویند و نزدیک غروب به خانه‌هایشان برمی‌گردند.
بلتستان و جشن نوروز
نویسنده: محمد حسن حسرت
هر ملتی در جهان جشنواره های خاص محلی خود را دارد و این جشن ها را با روحیه ملی برگزار می کند. در میان جشنواره های ملی بلتستان، «نوروز» پرطرفدارترین و مهم ترین جشنواره در میان مردم به شمار می رود. این عید در واقع اولین روز سال خورشیدی(هجری) و جشن ملی ایرانی است که در ایران با شور و شعف با شکوه برگزار می شود. در این روز، خورشید از برج حوت، وارد برج حمل می‌شود. ابوریحان بیرونی درباره تاریخ نوروز، سنت ها و آداب و رسوم مربوط به آن بسیار نوشته است، اما از ترس طولانی شدن، نمی توان در اینجا همه این روایات را ذکر کرد. این جشن علاوه بر ایران در کشورهای مختلف جهان از جمله افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان به طور رسمی برگزار می شود. در شبه قاره هند نیز، در زمان اوج قدرت امپراطوران مغول(گورکانی)، جشن نوروز بسیار پرطرفدار بود و تخم مرغ نوروزی درمیان مغول ها مشهور بود. علاوه بر این، برخی از قبایل در آلبانی، چین، هند و عراق نیز تا حدی جشن نوروز را جشن می گرفتند. در پاکستان، مردم بلوچی، پشتون، بلتی و گیلگیتی همچنان نوروز را جشن می گیرند. به ویژه در بلتستان که در قرن چهاردهم میلادی نور اسلام به دست مبلغان ایرانی گسترش یافت، جشن نوروز همراه با بسیاری دیگر از ارزش ها و آئین های فرهنگی ایرانی در اینجا معرفی شد. از آن زمان، این جشن با شکوه در 21 مارس در بلتستان برگزار می شود. سازمان بین المللی یونسکو از سال 2010 نوروز را میراث فرهنگی ناملموس بشریت اعلام کرد و جشن آن را به عنوان روز جهانی تصویب کرد. بلتستان منطقه ای سردسیراست که در فصل زمستان تمام کوه ها پوشیده از برف است و بادهای تند به تیر و نیزه برای جسم و روح انسان ها تبدیل می شود. رودخانه ها و نهرها یخ می زنند و همه چیز ساکن می شود. به این ترتیب، به نظر می رسد در زمستان غم و اندوه همه جا را فرا می گیرد، اما زمانی که اینجا بهار از ماه مارس آغاز می شود، این فصل پر از رنگ ها، جذابیت های عجیبی را ارایه می دهد. نسیم ملایم شروع به وزیدن می کند، سبزه از زمین شروع به جوانه زدن می کند و روی شاخه های درختان بادام و زردآلو برگ ها ظاهر می شود. به این ترتیب با فرا رسیدن فصل بهار آهنگ های شادی و سرور در دل مردم بویژه جوانان طنین انداز می شود و باعث ایجاد حس خدمت در قلب ها می شود، بگفته شاعری:
روز نوروز آمد و گل در چمن شاداب شد
داخل برج حمل خورشید عالمتاب شد
در روز جشن فرخنده نوروز، سفره ها در خانه ها با انواع غذاهای لذیذ از جمله کلچه، آذوق(نان مخصوص بلتستان)، چای نمکین و شیرینی مخصوص محلی به نام بت(سمنو) تزیین می شود. لباس های نو مخصوص این روز تدارک دیده شده و مردم با لباس نو به خانه یکدیگر می روند تا عید بگیرند. در این روز حنا زدن به دست(برای بانوان)، پوشیدن لباس نو و عطر زدن بری همه ضروری است. به همین دلیل است که همه از پیر و جوان منتظر فرا رسیدن نوروز هستند. در بلتستان عیدی دادن تخم مرغِ رنگ شده به کودکان از سنت های مخصوص عید نوروز است و در این روز تخم مرغ به وفور خورده می شود. همچنین مبادله تخم مرغ به همراه غذای های پخته شده دیگر بین خانواده های عروس و داماد شامل آئین نوروزی است. روز عید نوروز، در جاهای مختلف بلتستان چوگان بازی حتما انجام می شود که بازی های ملی این منطقه است. در اینجا از زمان سلطنت ارباب ها تا نیم قرن پیش، جشن نوروز با نواختن شیپور در کاخ ارباب اعلام می شد. در این روز آهنگ ویژه ای به نام آهنگ نوروزعجم پخش می شد که به محض پخش شدن آن، مردم دسته دسته در مقابل کاخ ارباب جمع می شدند و دست جمعی به رقص و آواز خوانی می پرداختند. حالا در این منطقه جش نوروز که جای خودش هست، اما نه آن خانه های قدیمی است و نه سنت های باستانی ازجمله موسیقی و رقص مخصوص نوروزی.
در بلتستان مسابقه غلتاندن تخم مرغ رنگ شده در یک زمین شیب و همچنین مسابقه زدن سر دو تخم مرغ با یکدیگر تا ببینند کدام یکی از آنها زودتر می شکند، میان نوجوانان به عنوان بازی مخصوص نوروزی بسیار رایج بوده است. برندگان بازی آن یکی از بازی ها، تخم مرغ های شکسته را با خود می بردند. و به این ترتیب در مسابقه غلتاندن تخِم مرغ، آنهایی را که نمی توانستند جلوتر روند، برندگان با خودشان می بردند. هر دو بازی به عنوان بخشی از سرگرمی های نوروزی منطقه بلتستان با کمال مهارت انجام می شد. متاسفانه با گذشت زمان و آمدن دوران مدرن، جشن های شاد و پر شعف و شور نوروزی در حال محو شدن است.
منبع:
https://www.independenturdu.com/node/97266
https://www.instagram.com/p/DG27qqiAbJB/?igsh=azYxbnFtbng3NTU2
https://www.instagram.com/p/DG27MGHA7oK/?igsh=Nm8zZG5yZ2lyeTZ6
https://www.instagram.com/p/DG26iyegnBu/?igsh=YTQ0Mm93bTJrbzQ1
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=144263187586056&id=102523605093348&set=a.144263374252704
https://www.hilal.gov.pk/view-article.php?i=5058
https://www.humsub.com.pk/451041/iqbal-hussain-iqbal-37/
نظر شما